1. 5. Retoryka opisowa - zadania retoryki

Korpus retoryki był przedstawiany w podręcznikach zazwyczaj w oparciu o perypatetycką regułę pięciu zadań. Obejmowała ona następujące etapy (działy) retorycznego postępowania: wynajdywanie tematu i przedmiotu myśli (inwencja); funkcjonalne ułożenie zebranego materiału (dyspozycja); poprawne, jasne i stosowne wysłowienie (elokucja); opanowanie pamięciowe (memoria); wygłoszenie (akcja). Dwa ostatnie etapy dotyczyły technicznej strony wygłoszenia mowy. Trzy pierwsze była najbardziej istotne, gdyż zawierały zasady komponowania wypowiedzi. W podręcznikach zawsze podkreślano konieczność zachowania właściwej kolejności w konstruowaniu każdego dzieła sztuki retorycznej – od inwencji przez elokucję do akcji.

Inwencja

Inwencja (stgr. heúresis, łac. inventio) – retoryczna umiejętność wynajdywania myśli, selekcji informacji, wyboru tematu, wyszukiwania sposobu rozwiązania postawionego problemu, gromadzenia danych itp. Zgodnie z zasadami retoryki autor nie wymyślał bowiem tematu ani treści, ale je „wynajdywał” (łac. invenit) w otaczającej rzeczywistości, pamięci i tzw. „miejscach wspólnych”.

Zgodnie z zasadami retoryki, temat był najczęściej „dany” przez samą przyczynę, którą było jakieś wydarzenie. „Wynajdywana” była natomiast cała materia wypowiedzi. Oznaczało to przywoływanie odpowiednich argumentów – z pamięci, notatek, książek czy wiedzy ogólnej. Ponieważ tematy wynikały z określonej sytuacji, w retoryce nie tematy są oryginalne, ale sposoby ich ujęcia. Istotą inwencji jest wynalezienie rzeczy (łac. res) prawdziwych albo prawdopodobnych, które pozwoliłyby przedstawić sprawę jako godną uznania, wzbudziłyby zaufanie słuchaczy, a tym samym wypełniałyby funkcje retoryki. Główne etapy inwencji (łac. partes inventionis) obejmują: rozpoznanie sprawy, ustalenie stanu zagadnienia i zgromadzenie odpowiednich argumentów.

Dyspozycja

Dyspozycja (gr. táksis, łac. dispositio, compositio lub distributio), zwana niekiedy kompozycją, zajmowała się konstrukcją wypowiedzi. Temat i treść, wynalezione dzięki inwencji, układano według określonych norm. Uwzględniały one zasady i funkcje retoryki, ale również estetyczną „ekonomikę” (stgr. oikonomia). Według Kwintyliana dyspozycja oznaczała opracowanie rzeczy i całej sprawy według harmonijnego porządku. Dzięki przestrzeganiu reguł dyspozycji wypowiedź uzyskiwała jasność i przejrzystość oraz kształt ułatwiający zrozumienie, wzruszenie i zachwycenie mową. Każdy motyw trzeba było we właściwy sposób przygotować, wprowadzić, rozwinąć, wzmocnić lub złagodzić, wysnuwać jedne punkty z drugich, stopniować według ich siły dowodowej czy sugestywnej, wiązać wzajemnie elementy rozumowe i emocjonalne – wreszcie zamknąć wszystko w jednym wniosku.

W teorii retoryki wyróżniano dwa podstawowe rodzaje dyspozycji: ordo naturalis („porządek naturalny”) i ordo artificialis („porządek sztuczny”). Oba dotyczyły zarówno rzeczy, czyli treści (łac. res), jak również słów (łac. verba).

ElokucjaElokucja (stgr. léksis, łac. elocutio), inaczej sztuka wysłowienia, zajmowała się celowym i stosownym do myśli użyciem słów. Wynalezione w procesie inwencji i odpowiednio uporządkowane przez dyspozycję myśli, należało w ramach elokucji ułożyć w odpowiednie słowa, czyli jak to za Kwintylianem ujął Norwid – odpowiednie dać rzeczy słowo. Podstawową zasadą retorycznej elokucji było podporządkowaniu stylistyki celom funkcjonalnym. W pracach dotyczących elokucji ścierały się dwie zasadnicze orientacje. Część pisarzy była zwolennikami sofistycznego formalizmu, który formę uniezależniał od treści. Natomiast pogląd przeciwny, o uzależnieniu formy od treści, sformułował Sokrates, którego teorię rozwinął i udoskonalił Arystoteles.

Teoria elokucji obejmowała trzy działy: typologię stylów, zasady wyboru i przekształcenia słów (tropy i figury) oraz wiedzę o tzw. okresie retorycznym.

Memoria

Memoria (stgr. mnéme, łac. memoria), zwana także mnemoniką, to pamięciowe opanowanie napisanego przemówienia. Wymagała nie tylko dobrej pamięci naturalnej, ale również znajomości techniki zapamiętywania. Sztuka pamięci, czyli pamięć „sztuczna” (w odróżnieniu od wrodzonej), miała istotne znaczenie, dlatego teoretycy retoryki mimo zastrzeżeń, iż pamięć jest „talentem” danym z natury, wypracowali technikę sprawnego i efektywnego zapamiętywania.

Rozważania o „sztucznej” pamięci, zawarte w traktacie Rhetorica ad Herennium, a rozwinięte w dziełach Cycerona i Kwintyliana, zaczynają się od opowiadania o Symonidesie z Keos (zm. ok. 468 przed Chrystusem), który na uczcie wydanej przez Skopasa opiewał w poemacie jego osobę. Gdy wywołano Symonidesa z sali biesiadnej zawalił się sufit i wszyscy ucztujący zginęli. Symonides dokładnie zapamiętał miejsca, które zajmowali goście i wskazał je rodzinom pragnącym zidentyfikować zwłoki. Zdarzenie to miało Symonidesowi podsunąć pomysł opracowania zasad sztuki pamięci. Oparł je na umiejętności zapamiętania miejsc i przedmiotów w konkretnym pomieszczeniu istniejącym w wyobraźni retora. To osiągnięcie Symonidesa pozwoliło zauważyć, że odciśnięcie miejsc w umyśle dopomaga pamięci, o czym każdy może się przekonać na podstawie doświadczenia – twierdził Kwintylian.

Akcja

Akcja (stgr. hipókrizis, łac. actio, pronuntiatio), zwana inaczej wygłoszeniem lub przedstawieniem, była ostatnim etapem wysiłku retora. Grecki termin hipókrizis („gra sceniczna”, ale również „udawanie”, „hipokryzja”) pojawił się w iluzjonistycznej (apatetycznej) teorii retorycznej, zgodnie z którą żywe słowo wprowadza odbiorcę w stan omamienia. Twórcą tego poglądu był Gorgiasz, który łączył ten etap retoryki z dramaturgią. Iluzjonizmem retorycznym zafascynowany był szczególnie Arystoteles, który zalecał mówcom uważne podpatrywanie aktorów dramatycznych wprowadzających widzów w stan „oczyszczenia” (gr. kátharsis). Według niego wygłoszenie polega na odpowiednim stosowaniu głosu w celu wyrażenia poszczególnych wzruszeń, na mówieniu głośnym, cichym i pośrednim, na używaniu wysokiego, niskiego i pośredniego tonu, na używaniu rozmaitych rytmów, zgodnych z rozmaitymi przedmiotami mowy. Siła głosu modulacja tonu i rytm, to trzy cechy, na które zważa mówiący. Dla Cycerona akcja retoryczna była aktywną „mową ciała” skłaniającą słuchacza do podjęcia decyzji, stąd słynne mowy przeciw Werresowi nazwał Cyceron Actiones(„Akcjami”).

Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0 Unported.